Мыекъопэ районым ит псэупIэу Каменномостскэм пэмычыжьэу къыщагъотыгъэ исп унэу «Хьаджыкъу-4»-м изэтегъэуцожьын аухыгъ. Санкт-Петербург щыщ шIэныгъэлэжь купэу археологэу Виктор Трифоновыр зипащэр ащ щылэжьагъ.
Исп унэхэу «Хьаджыкъу-3» ыкIи «Хьаджыкъу-4» зыфиIохэрэр 2009-рэ илъэсым къагъотыгъагъэх, ахэр зэпэблагъэх метри 10 заул ныIэп азыфагур. Ахэр зэбгырахыгъагъэх, ыкIи лъэшэу агъэфыкъогъагъэх. Исп унэу «Хьаджыкъу-3»-р 2013-рэ илъэсым мы куп дэдэм ыуплъэкIугъ ыкIи зыпкъ ригъэуцожьыгъ. Джы мыгъэ «Хьаджыкъу-4»-м дэлэжьагъэх.
ШIэныгъэхэмкIэ Урысые академием иIофышIэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Виктор Трифоновым ыкIи игъусэгъэ купым мэфэ 12-рэ Адыгеим Iоф щашIагъ. Исп унэм идэпкъхэр зэбгырытэкъугъэхэу щылъыгъэх, ахэр зэкIэри зэрагъэкIужьыгъэх.
Археолог цIэрыIом Санкт-Петербург ыгъэзэжьыным ыпэ джыри зэ зэкIэри ыуплъэкIужьыгъ. ТыгъуакIохэм ижъырэ псэуалъэм яягъэшхо рагъэкIыгъ. Хьадэхэр зэралъхьэщтыгъэхэ ихьэпIэ хъураем ипчъэ гъэпытапIэ щыIэжьэп. Джащ фэдэу исп унэм ышъхьи агъотыжьыгъэп, ау ижъырэ псэуалъэм хэлъыгъэ нэмыкI пкъыгъохэр къагъотыгъэх. Исп унэм екIолIэпIэ дэпкъэу иIагъэм щыщхэр къычIагъэщыжьыгъэх. Джащ фэдэу иджэхашъо итэкъогъэгъэ мыжъуакIэри ыбгъукIэ щызэбгырытэкъугъэу къашыпыжьи, ыкIоцI ралъхьажьыгъ.
- «Хьаджыкъу-3» ыкIи «Хьаджыкъу-4»-м яшIыкIэхэр зэфэдэх, - еIо археологым, - илъэс мини 3-рэ ныкъорэкIэ узэкIэIэбэжьмэ ашIыгъэх, яджэхашъохэр мыжъо гъэчъыгъэхэп, мыжъуакIэ арытэкъогъагъ. А зы цIыфхэм ашIыгъэн ылъэкIыщтэуи тегуцафэ.
Исп унитIум азыфагу аукъэбзыжьыгъ, джы ахэм зэпэчIынатIэу укъяплъын плъэкIыщт. ЗекIохэмкIэ ар гупсэф, лъэс лъэгъо гъогуи афызэтырагъэпсыхьагъ, дэкIояпIэхэри ашIыгъэх. Исп унэхэр зэзыгъэлъэгъунэу фаехэр мыщ джы къэкIох.
«Хьаджыкъу-4»-м изэтегъэуцожьын аухыгъ, ау уплъэкIунхэр джыри лъагъэкIотэщтых. ЦIыф къупшъхьэ-лъашъхьэхэр, керамикэм хэшIыкIыгъэ пкъыгъохэр ыкIоцI къыщагъотыгъэх. Ау къупшъхьэхэр зиегъэ нэбгырэ пчъагъэр джырэкIэ къаIон алъэкIыщтэп, федеральнэ шIэныгъэ-ушэтыпIэ инхэм ахэр ащауплъэкIущтых. Джащыгъум хьэдэ къупшъхьэхэр зиегъэ цIыфхэр зыщыщыгъэхэ лъэпкъри агъэнэфэщт. Исп унэхэр зышIын зылъэкIыщтхэм афэгъэхьыгъэу археологым иеплъыкIэ къыриIотыкIыгъ:
- Джыри теубытэгъэ пытэ тиIэп, ау екIолIэкIэ зэфэшъхьафхэм такъыпкъырыкIымэ, Адыгеим джы щыпсэурэ лъэпкъым, ахэр къызтекIыгъэхэм е ахэм апэблэгъэ лъэпкъхэм мы исп унэр ашIыгъагъэу тIон тлъэкIыщт.
Исп унэхэр хьэдэ гъэтIылъыжьыпIагъэх, археологым ащ ицыхьэ телъ. Ау «Хьаджыкъу-4»-м ихьапIэу иIэм ишIыкIэ фэдэмэ бэрэ уарихьылIэрэп, ар хъурэе IукIыхьашъоу гъэпсыгъэ. Виктор Трифоновым зэрилъытэрэмкIэ, тишъолъыр ит исп унэхэр а зы лъэпкъым иIэшIагъэх, илъэс мин заулэмэ къакIоцI ахэр агъэпсыщтыгъэх ыкIи уахътэ тешIэ къэс шIыкIэ зэфэшъхьафхэр агъэфедэщтыгъэх. Лабораториехэм ащашIырэ уплъэкIунхэм ахэр зэкIэ нафэ къашIынэу щыт.
Урыс географическэ обществэм ишIуагъэкIэ мы уплъэкIунхэр ыкIи зэтегъэуцожьынхэр ашIыгъэх, мылъкур ащ къытIупщыгъ. «Хьаджыкъу-3»-м ыкIи «Хьаджыкъу-4»-м апэчIынатIэу автомобиль гъогум укъызэпырыкIымэ, исп унэ заулэ обществэм икъутамэу Адыгеим щыIэм итхьаматэу Игорь Огай къыщыхигъэщыгъ. Виктор Трифоновым ахэр зэрэпсэолъэжъхэм ицыхьэ телъ, ау лъэшэу зэхэкъутагъэх.
Исп унэхэм яз иихьэпIэ дэпкъ къэукIорэигъэу щылъ, адрэхэр чIым къыхэщыхэрэп, ашъхьапэхэм анэмыкI къэлъагъорэп. Уахътэр арэп, цIыфхэм зэракъутагъэхэр нэрылъэгъу. Ахэм тарихъ мэхьанэу яIэр, исп унэхэм япчъагъэ мэкIэ дэдэ зэрэхъугъэр, гукъау нахь мышIэми, зэкIэми къагурыIорэп, нэмыкI псэуалъэхэр агъэуцунхэм пае исп унэхэу илъэс мин пчъагъэхэр зыныбжьхэр зи къащымыхъоу раутых.
Джы къагъотыгъэ исп унэхэм «Хьаджыкъу-10» ыкIи «Хьаджыкъу-16» афаусыгъ. КъэкIорэ гъэм Виктор Трифоновым мыхэр ыуплъэкIунхэу егъэнафэ. Ащ нэс «Хьаджыкъу-4»-м фэгъэхьыгъэ ушэтынхэр аухыщтых. Гъатхэм ехъулIэу зэфэхьысыжьхэр ышIыщтых ыкIи къыхиутыщтых. Джащыгъум зы исп унэм икъэбар нафэ къэхъущт.
ГъукIэлI Сусан
